Παιδικοί φόβοι

Ετικέτες

Δεν υπάρχει παιδί που να μην έχει εκδηλώσει φόβο κάποια στιγμή κατά τη διάρκεια της ζωής του. Ο φόβος είναι ένα από τα πρώτα συναισθήματα που βιώνει ο άνθρωπος όταν έρχεται στη ζωή και, συνεπώς, αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής μας και φυσιολογικό μέρος της ανάπτυξής μας.

Τι είναι ο φόβος;

Ο φόβος είναι ένα συναίσθημα που προκύπτει ως απάντηση σε έναν κίνδυνο ή μια απειλή. Εμφανίζεται είτε ο κίνδυνος είναι υπαρκτός είτε φανταστικός. Λειτουργεί ως συναγερμός, καθώς δίνει σήμα στον οργανισμό να λάβει δράση για να προστατευτεί από την απειλή που καραδοκεί.

Στην ήπια έκφανσή του εκδηλώνεται ως επιφυλακτικότητα και συμβάλλει στην αυτοπροστασία του ατόμου και στην προσαρμογή του στο περιβάλλον, ενώ στην πιο έντονη μορφή του μετατρέπεται σε τρόμο, πανικό.

Πώς αναπτύσσονται οι παιδικοί φόβοι;

Υπάρχει η άποψη ότι μερικά παιδιά είναι πιο επιρρεπή στον φόβο από τη γέννησή τους σε σχέση με άλλα παιδιά. Ωστόσο, οι περιβαλλοντικοί παράγοντες παίζουν επίσης σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη των φόβων των παιδιών. Οι επίκτητοι φόβοι αποκτώνται με:

  • μάθηση μέσω συνεξάρτησης (conditioning). Δηλαδή, κάποια προηγούμενη δυσάρεστη τρομακτική εμπειρία, π.χ. ο τραυματισμός του παιδιού από έναν σκύλο, συνέβαλε στο να φοβάται το παιδί κάθε φορά που βλέπει σκύλους.
  • μάθηση με μίμηση προτύπου (modeling). Τα παιδιά μιμούνται τα οικεία τους πρόσωπα και επιδιώκουν να ταυτιστούν μαζί τους. Έτσι, αν η μαμά φοβάται τα σκυλιά, είναι πολύ πιθανό και το παιδί να αισθάνεται ακριβώς το ίδιο.
  • μάθηση με αρνητική πληροφόρηση (negative information). Ορισμένοι φόβοι μεταφέρονται ασυνείδητα από τους γονείς στα παιδιά μέσω της στάσης τους ή των εκφράσεων του προσώπου τους.

Εκτός από τους επίκτητους φόβους, υπάρχουν και οι εγγενείς, όπως ο φόβος για το σκοτάδι, για το ύψος, για τη βύθιση στο νερό. Πρόκειται, βέβαια, για κάποια εγγενή προδιάθεση περισσότερο κι όχι για εγγενείς φόβους καθαυτούς.

Στην ερώτηση αν ένας φόβος έχει μαθευτεί ή όχι, δεν μπορούμε να απαντήσουμε με ένα ναι ή όχι. Περισσότερο, χρειάζεται να αποσαφηνίσουμε πόση μάθηση χρειάζεται για να αποκτηθεί ένας φόβος. Σύμφωνα με το κριτήριο αυτό, όσο λιγότερο έντονο ερέθισμα χρειάζεται για να δημιουργηθεί ένας φόβος, τόσο πιο εγγενής είναι.

Η αναπτυξιακή πορεία των φόβων: Ποιοι είναι οι συνηθέστεροι φόβοι που χαρακτηρίζουν κάθε αναπτυξιακό στάδιο

  • 0 – 6 μηνών: φόβος για την απώλεια της τροφής, τους δυνατούς θορύβους και τις ξαφνικές κινήσεις
  • 7 – 12 μηνών: φόβος για τους ξένους, την ξαφνική εμφάνιση μεγάλων αντικειμένων, τους δυνατούς θορύβους (π.χ. πτώση ενός βαριού αντικειμένου, το άκουσμα μιας σειρήνας, το έντονο κλείσιμο μιας πόρτας)
  • 1ο έτος: φόβος αποχωρισμού από τους γονείς, για τους ξένους, για τραυματισμούς και ο φόβος της τουαλέτας
  • 2ο – 4ο έτος: φόβος για το σκοτάδι, για φανταστικά πλάσματα (π.χ. τέρατα, μάγισσες, φαντάσματα) και χαρακτήρες όπως οι κλόουν και ο Άγιος Βασίλης. Σε αυτήν την ηλικία, τα παιδιά τείνουν επίσης να αναπτύσσουν φόβο για το ύψος (π.χ. φόβος για πτώση από τη σκάλα ή το παράθυρο), τα μεγάλα αντικείμενα και τις μηχανές, τους δυνατούς θορύβους, τις ξαφνικές αλλαγές του κοντινού τους περιβάλλοντος, τις μάσκες, τα μεγάλα ζώα, τα φίδια, τα έντομα, τον αποχωρισμό από τους γονείς
  • 5ο έτος: φόβος για τα άγρια ζώα, τους τραυματισμούς, το σκοτάδι, τους κακούς ανθρώπους (απαγωγείς, κλέφτες, ληστές), τον θάνατο των ατόμων της οικογένειάς τους ή ακόμη και του ίδιου τους του εαυτού
  • 6ο – 12ο έτος: φόβος για το σκοτάδι, τα τέρατα, τους κεραυνούς και τις αστραπές, τις φυσικές καταστροφές (π.χ. σεισμοί, καταιγίδες), τους κακούς ανθρώπους, την απαγωγή, το να τραυματιστούν από κάποιον, το να χαθούν, το να είναι μόνα τους, το να είναι άρρωστα, τα άσχημα όνειρα, τα ατυχήματα, τις τιμωρίες, τα διαγωνίσματα, τους βαθμούς. Αυτή είναι επίσης η ηλικία που αναπτύσσονται κοινωνικοί φόβοι, όπως ο φόβος της απόρριψης ή του να μιλήσουν μπροστά στην τάξη.
  • 13ο έτος: φόβος για τα εγκλήματα γενικά, το να τραυματιστούν ή να απαχθούν από κάποιον, το να είναι μόνα, τον πόλεμο, τους κακούς βαθμούς, τα διαγωνίσματα, τις τιμωρίες
  • 14ο έτος: φόβος για την αποτυχία στο σχολείο, τις προσωπικές σχέσεις, τον πόλεμο, τα διαγωνίσματα, την εγκυμοσύνη ή το AIDS, το να είναι μόνα τους, ή οι φόβοι τους μπορεί να αφορούν οικογενειακά θέματα

Γενικά, παρατηρείται μια μείωση των φόβων στα παιδιά ηλικίας 7-10 ετών. Ωστόσο, οι πιο κοινοί φόβοι, όπως ο φόβος του τραυματισμού ή ο φόβος του θανάτου, παραμένουν σχετικά σταθεροί. Κατά τη διάρκεια αυτών των χρόνων, στα κορίτσια μειώνεται σημαντικά ο φόβος σχετικά με αρρώστιες, την κριτική των γονιών, την τιμωρία και το σκοτάδι. Στα αγόρια, μειώνονται οι φόβοι σχετικά με φυσικούς τραυματισμούς, την κριτική των γονιών, το σκοτάδι και τους ξένους.

Τα κορίτσια διακατέχονται από περισσότερους φόβους συγκριτικά με τα αγόρια. Εμφανίζονται να φοβούνται περισσότερο από τα αγόρια τον θάνατο και τον κίνδυνο, το άγνωστο, τα ζώα, το σχολείο, τους γιατρούς, την αποτυχία και την κριτική. Η διαφοροποίηση που παρατηρείται σχετίζεται μάλλον με τους κοινωνικούς ρόλους που αποδίδονται στα δύο φύλα, καθώς και στον διαφορετικό τρόπο ανατροφής και διαπαιδαγώγησης των φύλων, όπου στα κορίτσια η έκφραση του φόβου είναι πιο αποδεκτή και συμβατή, ενώ είναι λιγότερο ανεκτή και αποδεκτή για τα αγόρια.

Πώς να βοηθήσετε τα παιδιά να ξεπεράσουν τους φόβους τους

Τα πέντε λάθη που πρέπει να αποφύγετε να κάνετε

  1. Να εκθέσετε το παιδί με το ζόρι στο αντικείμενο του φόβου του. Έτσι, θα του προσθέσετε ένα ακόμα ψυχικό τραύμα.
  2. Να είστε υπερπροστατευτικοί. Η υπερπροστασία επιβεβαιώνει στο παιδί την αδυναμία του. Ακόμα κι αν η αποφυγή του αντικειμένου του φόβου ανακουφίζει βραχυπρόθεσμα, μακροπρόθεσμα υπάρχει ο κίνδυνος επιδείνωσης του προβλήματος.
  3. Να το παρηγορήσετε με λόγια. Τα λόγια που δεν είναι δικά του δεν το βοηθούν.
  4. Να υποβαθμίσετε το πρόβλημα. Υπάρχει ο κίνδυνος το παιδί να σκεφτεί πως είναι «υπερευαίσθητο» και να υποτιμήσει τον εαυτό του.
  5. Να υπερβάλετε. «Καημένο μου μωράκι, είναι τραγικό!». Το παιδί αισθάνεται πως το κοροϊδεύετε και δεν το λαμβάνετε σοβαρά υπόψη σας.

Τι να προτιμήσετε να κάνετε

  • Παρηγορήστε το παιδί, αλλά μόνο για 15 δευτερόλεπτα! Αν μόλις περάσουν τα 15 δευτερόλεπτα δεν έχετε καταφέρει τίποτα, σταματήστε! Καλύτερα να ασχοληθείτε με κάτι άλλο.
  • Αρχικά, ακούστε και αναγνωρίστε τον φόβο του. Για παράδειγμα, «Φοβάσαι να πας στην πισίνα; Τι φοβάσαι περισσότερο;». Υπάρχουν διάφορα πράγματα που πιθανόν να φοβάται το παιδί στην πισίνα, π.χ. τη βουτιά, ότι κάποιος μπορεί να το σπρώξει, ότι δε θα καταφέρει να κολυμπήσει, να βάλει το κεφάλι του κάτω από το νερό… Αν δεν εντοπίσουμε τι ακριβώς το φοβίζει, υπάρχει ο κίνδυνος να του προβάλουμε τις δικές μας ιδέες. Το παιδί, ακινητοποιημένο από τον φόβο, δε θα αντικρούσει υποχρεωτικά όσα του λέμε. Όμως, αν εμείς μιλάμε για το νερό, ενώ εκείνο φοβάται να γδυθεί στα αποδυτήρια, προφανώς δε θα λύσει το πρόβλημά του.
  • Μόλις αναγνωρίσετε τον φόβο, πρέπει να διαπιστώσετε πόσο έντονος είναι. «Πόσο φοβάσαι ανάμεσα στο 1 και στο 10;». Η μέτρηση με τον τρόπο αυτό επιτρέπει στο παιδί να αισθανθεί ότι το ακούτε και κινητοποιεί τα τμήματα εκείνα του εγκεφάλου που σχετίζονται με τη σκέψη. Έτσι, παίρνει ήδη λίγη απόσταση από τον φόβο του. Δείξτε ενσυναίσθηση ανάλογη με την ένταση με την οποία το παιδί βιώνει τον φόβο: «Φοβάσαι να κολυμπήσεις σε βαθμό 8! Δεν είναι και λίγο… Λογικό είναι να τρέμεις!».
  • Δώστε προσοχή στα μη λεκτικά σημάδια. Τα παιδιά μπορεί να εκφράσουν τον φόβο τους με πράξεις, όπως το να κρύβονται, να κλείνουν τα μάτια τους ή να τρέμουν. Αποκωδικοποιήστε αυτά τα σημάδια και ενθαρρύνετε το παιδί να περιγράψει τις αντιδράσεις που νιώθει στο σώμα του και να ονοματίσει τον φόβο του.
  • Πριν από τη δοκιμασία που προκαλεί στο παιδί φόβο: Προσφέρετέ του φυσική επαφή με ενσυναίσθηση και κατανόηση, και βοηθήστε το να σκεφτεί και να αντιληφθεί τα προβλήματα και τις πιθανές λύσεις τους: κι αν, κι αν, κι αν… π.χ. «Κι αν πέσω, τι θα συμβεί;», «Μπορεί να σπάσεις το πόδι σου», «Κι αν σπάσω το πόδι μου;», « Μπορεί να πας στο νοσοκομείο» και ούτω καθεξής. Τελικά, κάποια στιγμή, καταλήγετε σε κάτι παράλογο και το παιδί βάζει τα γέλια. Αυτό είναι μια πρώτη νίκη! Σε διαφορετική περίπτωση, εάν το παιδί παραμείνει φοβισμένο, μπορείτε να πείτε: «Κι αν αυτό τελικά δε συμβεί;».
  • Μετά τη δοκιμασία: Ενθαρρύνετε την απελευθέρωση των συναισθημάτων του με παιχνίδια και γέλια ή με κλάματα και ρίγη. Για παράδειγμα, μετά από ένα ατύχημα, αρκεί να επιτρέψετε με τρυφερότητα στο παιδί να ριγήσει και να κλάψει μέχρι τελικής πτώσεως, ώστε να δώσετε την ευκαιρία στο σύστημα ασφαλείας του να ηρεμήσει. Αυτό θα κρατήσει το πολύ δυο τρία λεπτά. Χωρίς αυτή την απελευθέρωση της έντασής του ενδέχεται να προβάλλει ξανά και ξανά το ατύχημα στο μυαλό του, με αποτέλεσμα να έχει εφιάλτες. Για να χαλαρώσετε την έντασή του, μπορείτε επίσης να παίξετε, δηλαδή να επαναλάβετε ως παιχνίδι αυτό που το φοβίζει και να γελάσετε μαζί.
  • Αξιοποιήστε το παιχνίδι. Το παιχνίδι είναι η βασική οδός ελέγχου των φόβων. Όταν το παιδί επιστρέφει από τον παιδίατρο μετά από ένα εμβόλιο, κάνει ενέσεις σε όλον του τον περίγυρο. Βλέπει τώρα την σύριγγα «απ’ την καλή»: αισθάνθηκε αδύναμο, μα ξαναβρίσκει τη δύναμή του παίζοντας. Τα παιδιά αναβιώνουν τις τραυματικές σκηνές αναπαριστώντας τες με τις κούκλες τους ή άλλα παιχνίδια.
  • Αντί να το προστατέψετε, βοηθήστε το να αντιμετωπίσει τους φόβους του. Αν κάψει τη γλώσσα του με τη σούπα, δεν του ανακοινώνετε: «Δε θα φας άλλη σούπα». Του δείχνετε πώς να τη φυσάει και πώς να τρώει από τις άκρες του πιάτου. Δεν απομακρύνετε, δηλαδή, το εμπόδιο, αλλά καθοδηγείτε και υποστηρίζετε το παιδί για να το υπερπηδήσει, παρέχοντάς του βοηθητικά εργαλεία: πληροφορίες, δεξιότητες, ακόμα κι ένα μικρό μαγικό αντικείμενο (π.χ. μια πετρούλα που κρύβει στην τσέπη του και την αγγίζει όταν φοβάται να πλησιάσει τους άλλους).
  • Βοηθήστε το να συνειδητοποιήσει τη δύναμή του, τα πράγματα για τα οποία είναι ικανό. Στο παρελθόν, σίγουρα έχει τρομάξει με κάτι κι έπειτα ξεπέρασε αυτόν τον φόβο του. Βοηθήστε το παιδί να το θυμηθεί: «Θυμάσαι όταν ήσουν δύο χρονών που φοβόσουν πολύ τον σκύλο των γειτόνων;». Αφήστε το παιδί να ανακτήσει τη μνήμη και να μιλήσει γι’ αυτή. Τις περισσότερες φορές θα πει από μόνο του: «Τώρα πια δεν τον φοβάμαι καθόλου. Λατρεύω να παίζω μαζί του». Αν δεν το πει, μπορείτε να του το επισημάνετε εσείς.
  • Μιλήστε για τους φόβους που είχατε εσείς ως παιδί και τα κόλπα που χρησιμοποιούσατε για να τους κρατήσετε μακριά και να μείνετε ήρεμοι. Το παιδί σας θα συνειδητοποιήσει ότι δεν είναι το μόνο που έχει φόβους και ότι υπάρχουν πολλοί τρόποι για να τους ξεπεράσει.
  • Δώστε προσοχή στο πώς αντιδράτε όταν φοβάστε. Αν ουρλιάζετε στη θέα μιας αράχνης ή στον ήχο της βροντής, μπορεί να μεταδώσετε τον φόβο σας στο παιδί. Αν δεν μπορείτε να συγκρατήσετε την αντίδρασή σας παρά τις προσπάθειές σας, μειώστε τη σημασία της γελώντας για το πόσο ξαφνιαστήκατε.
  • Γιορτάστε τις επιτυχίες του παιδιού σας. Ακόμα και η μικρότερη πρόοδος θα το ενθαρρύνει να προσπαθήσει ξανά.

Πρέπει να αποφεύγουμε να λέμε στα παιδιά τρομακτικές ιστορίες;

Όχι! Οι ιστορίες με πιθανούς τρομακτικούς χαρακτήρες επιτρέπουν στα παιδιά να ονομάσουν τα συναισθήματα που νιώθουν προς αυτούς. Επειδή οι ιστορίες συχνά περιλαμβάνουν ήρωες που θριαμβεύουν απέναντι στους κακούς, το παιδί σας μπορεί να ταυτιστεί με αυτούς τους χαρακτήρες και να ξεπεράσει τον φόβο του. Επιλέξτε βιβλία με άφθονο χιούμορ, ώστε το παιδί να δει την πιο ανάλαφρη πλευρά των φόβων του. Μην ανησυχήσετε αν ζητά να ακούει την ίδια ιστορία κάθε βράδυ. Αυτό μπορεί να είναι σημάδι ότι βρίσκεται στη διαδικασία να εξημερώσει τον φόβο του!

Δεν είναι όλοι οι φόβοι ίδιοι

Είναι σημαντικό να βοηθήσουμε τα παιδιά να μάθουν να διαχειρίζονται τους φόβους που αντιμετωπίζουν σε τακτική βάση, όπως ο φόβος για το σκοτάδι ή για την επίσκεψη στον γιατρό. Ωστόσο, δεν είναι όλοι οι φόβοι το ίδιο.

Οι φόβοι που δεν επηρεάζουν την καθημερινότητα ενός παιδιού δε χρειάζεται οπωσδήποτε να ξεπεραστούν. Για παράδειγμα, αν σε ένα παιδί δεν αρέσουν οι τρομακτικές ταινίες, αυτό είναι εντάξει. Μπορεί μάλιστα να αποτελεί απόδειξη των δεξιοτήτων του να υπερασπίζεται τον εαυτό του.  Αποφασίζοντας ότι: «Δε μου αρέσουν, δε θα  παρακολουθώ ταινίες τρόμου», το παιδί σας υπερασπίζεται τις ανάγκες του και λέει «Αυτό είναι το όριό μου».

Από την άλλη πλευρά, αν οι φόβοι του παιδιού σας είναι επίμονοι, υπερβολικά έντονοι ή αρχίζουν να επηρεάζουν την καθημερινότητά του (απομάκρυνση από δραστηριότητες, δυσλειτουργία στο σχολείο ή την οικογένεια), ίσως είναι σημάδια ότι χρειάζεται να ζητήσετε βοήθεια από κάποιον ειδικό.

Πηγές